Nieuw in de vitrine bij onze leeszaal Bijzondere collecties: vaudevilles uit de jaren 1849-1852

Bij de afdeling Bijzondere Collecties in de KB staan vitrines. Hier plaatsen we opmerkelijke collectiestukken in. In 1 van deze vitrines ligt nu enkele cahiers met vertaalde vaudevilles uit de jaren 1849-1852. Conservator Jeroen Vandommele vertelt wat er zo bijzonder is aan deze collectie.

In 2023 verwierf de KB een bijzondere collectie van 14 cahiers met handgeschreven toneelstukken uit de 19e eeuw. Deze stukken werden tussen 1849 en 1852 opgevoerd door toneelvereniging Thalia uit Koog aan de Zaan, 1 van de eerste amateurtoneelgezelschap uit de Zaanstreek. 

Het is een bijzondere verzameling. Het toneel betreft vaudevilles, een van oorsprong Franstalig komisch toneelgenre met muzikale intermezzo’s. Vaudevilles kenden in Nederland een enorm succes in de vroege 19e eeuw. Als parodieën van de burgerlijke samenleving werden ze beschouwd als theater voor het gewone volk.

De aangekochte handschriftjes bevatten 2 en soms wel 3 of 4 vaudevilles. De gedrukte uitnodigingen voor de voorstellingen zijn ook bewaard gebleven. Deze werden op de verschillende kartonnen omslagen van de cahiers gelijmd. 

Uit de uitnodiging kan worden afgeleid dat de toneelvereniging Thalia enkele keren per jaar op donderdagavond (19.00 uur) 2 tot 3 toneelvoorstellingen opvoerde in Herberg de Waakzaamheid in Koog aan de Zaan. De Waakzaamheid was een bekende schouwburg in de 19e eeuw en zou tot diep in de 20e eeuw een belangrijke plek blijven voor toneel en cabaret – Toon Hermans en Wim Sonneveld traden er op. Later, vanaf de jaren 1990, diende het etablissement nog als een ware Zaanse house-tempel.

Enkele handschriften uit de collectie zijn inhoudelijke kopieën van elkaar, wat doet vermoeden dat de handschriften als toneeltekst voor de acteurs zelf werden gebruikt. De kopieën zijn echter niet helemaal identiek. Meestal is er een ‘gewone’ versie overgebleven én een versie met partituur voor de muziekpartijen. Dit geeft onderzoekers de mogelijkheid om na te gaan hoe de muziek werd uitgevoerd tijdens de voorstellingen.

Bijna al de toneelstukken uit de collectie zijn van oorsprong Franse vaudevilles, geschreven door auteurs als de gebroeders Cogniard uit Parijs of Desvergers, een veelschrijver van het genre. Hun werk was klaarblijkelijk populair binnen de kringen van het amateurtheater in Noord-Holland. 

De meeste vertalingen zijn anoniem ‘naar het Fransch’. Deze stukken zijn in alle waarschijnlijkheid door de toneelvereniging zelf vertaald. Soms zijn de individuele vertalers wel bekend. Zo worden Albert Kluijver Albertsz. en C. Buys als vertalers genoemd. Dit waren toneelspelers bij de vereniging die konden worden ingeschakeld om voor vertalingen te zorgen.

De rolverdeling werd ook nauwkeurig genoteerd bij de toneelstukken, wat inzicht biedt in de samenstelling van Thalia als toneelgezelschap. De al genoemde Albert Kluijver Albertsz. en C. Buys waren regelmatig terugkomende acteurs. Daarnaast kan worden vastgesteld dat de kantoorbediende Jan de Wit jr. de steracteur van Thalia was. In bijna alle toneelstukken kreeg hij een rol toebedeeld. 

Mevr. M. Smit. was dan weer de meest gevraagde actrice van de groep. Ze was niet de enige vrouw. In totaal was er ruimte voor 5 sprekende vrouwenrollen, vaak dochters of echtgenotes van andere spelers. Soms liep er iets fout. In een van de handschriften staat onder de rolverdeling te lezen: “Door ontsteltenis van den Heer A. Kluijver is de rol van Duromier [de hoofdrol!] vervult door den Heer C. Heijnis”. Was Kluijver ziek geworden en moest hij vervangen worden?

Windboeken

Dat de opvoeringen van toneelgroep Thalia in de Herberg de Waakzaamheid een grote gebeurtenis waren in Koog aan de Zaan is te lezen in de zogenaamde ‘windboeken’ van molenaar Cornelis Cornelisz. Honig (1808-1870), die bewaard worden in het Zaans Archief. In deze ‘dagboeken’ waarin dagelijkse gebeurtenissen worden afgewisseld met notities over windkracht en het onderhoud van de Zaanse molens, schrijft Honig hoe dat de hele familie in het gezelschap van vrienden en kennissen al om 17.00 uur richting Herberg de Waakzaamheid trok, om daar, samen met 300 anderen, diverse ‘blijspelen’ bij te wonen. Pas tegen middernacht was de voorstelling afgelopen en gingen de mensen weer naar huis.

Veel gegevens over Thalia zijn er verder niet. Eind jaren 1850 houdt de groep er mee op. 26 oktober 1858 staat er een advertentie in de Oprechte Haarlemsche courant: “Uit de hand te koop het decoratief van een liefhebberij-toneel, bestaande in een partij buitengewoon fraaije Binnen- en Buiten-tooneelen”. Daarnaast werd ook een “Aanzienlijke verzameling” vaudeville’s verkocht. Dat zijn ongetwijfeld de KB-exemplaren.