Verslag symposium over de Fagel-collectie

Van 21 tot 23 juni vond in Dublin het symposium ‘Unlocking the Fagel Collection: The library in Context’ plaats. Collega's van de KB waren hierbij aanwezig. Het evenement markeerde het einde van een samenwerkingsproject tussen de KB, nationale bibliotheek van Nederland, en The Library of Trinity College Dublin rondom de Fagel-collectie. Er werden belangrijke stappen gezet in de ontsluiting van uniek gedeeld erfgoed: de bibliotheek van de Haagse regentenfamilie Fagel. Deze wordt sinds 1802 in zijn geheel in Dublin bewaard. 

Achtergrond van de Fagel-collectie

Maar eerst even terug naar het begin: in de zomer van 1798 verliet een van de grootste en mooiste privébibliotheken van ons land Den Haag. Tienduizenden boeken, kaarten en pamfletten werden in bijna 200 kisten naar Varel in Noord-Duitsland verscheept, in afwachting van de overtocht naar Londen. De bibliotheek was van Hendrik Fagel (1765-1838), de jongste telg uit de machtige Fagel-familie. 125 jaar lang had deze familie de hoogste politieke posities binnen de Republiek bezet. Maar daar was een einde aan gekomen tijdens de Bataafse Revolutie van 1795.  

Hendrik Fagel was uit zijn functie als griffier (secretaris) van de Staten-Generaal gezet en samen met stadhouder Willem V en andere hoge staatslieden naar Engeland uitgeweken. Na een tweede staatsgreep in 1798 dreigden de achtergelaten bezittingen van de politieke vluchtelingen te worden genationaliseerd; eigendom te worden van de staat. Dat lot trof de stadhouderlijke bibliotheek: die werd omgevormd tot een Nationale Bibliotheek, de basis van de huidige KB. 

De nog grotere boekencollectie van de Fagels echter, verliet kort daarna het land. Hendrik Fagel wilde deze publiekelijk laten veilen, ter compensatie van zijn verloren positie en rijkdom. Maar de bibliotheek werd, vlak voor de veiling in februari 1802 in Londen, in zijn geheel opgekocht voor Trinity College. De grootste vroegmoderne Nederlandse privébibliotheek wordt sindsdien in Dublin bewaard.

225 jaar later

Precies 225 jaar later verzamelen ruim 50 onderzoekers, bibliothecarissen en geïnteresseerden zich op de campus van Trinity College Dublin, voor een internationaal symposium rondom deze legendarische bibliotheek. Voor de gelegenheid is er in de Long Room in de tegenoverliggend Old Library een kleine tentoonstelling ingericht met hoogtepunten uit de Fagel-bibliotheek, waaronder een met de handgekleurd werk over de planten in de Amsterdamse hortus en een dikke perkamenten band met 193 chronologisch geordende staatspublicaties. De tentoonstelling werd door de Nederlandse ambassadeur Adrian Palm geopend.

Op de dag van de opening kopt de Irish Times: ‘One of the world’s most valuable book collections to go on public display at Trinity College Dublin’. Grote woorden, maar dat de Fagel-bibliotheek uniek erfgoed is en ons nog veel kan leren over de macht van het gedrukte woord, staat buiten kijf. 

Opname in de STCN

1 van de belangrijkste resultaten van het Unlocking the Fagel Collection project is de beschrijving van het Nederlandse drukwerk in de Short-Title Catalogue Netherlands (STCN), de Nederlandse nationale bibliografie tot 1801. Daarvoor werden 2 medewerkers in Dublin opgeleid door de redacteuren van de STCN in de KB. Samen catalogiseerden zij het ongelofelijke aantal van 13.646 titels in meer dan 16.000 exemplaren. Meer dan de helft van de collectie dus.  

Veel belangrijke werken, zoals overheidspublicaties en pamfletten die voorheen in bulk beschreven werden, zijn nu voor het eerst op titelniveau vindbaar voor onderzoekers en andere gebruikers. Projectmanager Ann-Marie Hansen laat zien wat die rijke data ons kan vertellen: het Nederlands drukwerk in de Fagel-collectie gaat voor 46 procent over de geschiedenis van Nederland en de rest van de wereld. Vlak daarna volgen overheidspublicaties (gedrukte plakkaten, resoluties en verordeningen), theologie en geografie. Het bevestigt de indruk dat de Fagels zeer geïnteresseerd waren in de historische en geografische beschrijving van de wereld.  

In totaal levert de Fagel-collectie meer dan 2.000 nieuwe titels op voor de STCN. Dat zijn dus 2.000 Nederlandse werken die daarvoor nog onbekend waren en alleen in Dublin bewaard worden. Het laat zien hoeveel er nog te ontdekken valt. En dat een nationale bibliografie een gezamenlijk project is dat grenzen overstijgt. Dit is ook de boodschap van keynote-spreker Marieke van Delft, oud-conservator oude drukken van de KB en een van de initiatiefnemers van het project: de STCN staat in een lange traditie van idealistische geleerden, onderzoekers en bibliothecarissen die met het vastleggen van de nationale boekproductie de kennis van geschiedenis en cultuur wilden bevorderen. Volgens sommigen zou dat zelfs bijdragen aan wederzijds begrip tussen naties. 

Presentaties op het symposium

De rest van de presentaties weerspiegelen de rijkdom van de bibliotheek: politiek historici spreken over de Fagels als griffier van de Staten-Generaal. Boekhistorici vergelijken de inhoud van de collectie met andere vroegmoderne bibliotheken in Den Haag en elders. Kunsthistorici ontrafelen de opbouw van de prentencollectie of belichten de kunstenaars achter de ingekleurde boeken. En cartografisch specialisten gaan in op het gebruik van de duizenden losse kaarten, waaronder die van Surinaamse plantages. Deze veelheid aan perspectieven maakte het congres tot een gezamenlijke reis door de wereld van de Fagels. Maar die verschillende expertises zijn ook nodig om de betekenis van de bibliotheek echt te doorgronden.  

Rol van de boeken in het leven van de Fagels

Er was 1 vraag die iedereen bezighield: welke rol speelden deze boeken in het leven en werk van een van de machtigste families van de Republiek? Was het een collectie om mee te pronken? Die indruk wekken de luxueus uitgevoerde atlassen en de met de hand gekleurde natuurhistorische werken. Zij zullen zeker als kunstobjecten tevoorschijn zijn gehaald bij hoog bezoek. Maar dit soort kostbare stukken beslaan slechts 1 procent van de collectie, terwijl bijna 75 procent juist (vaak ongeïllustreerde) boeken en pamfletten over geschiedenis, publiek bestuur, theologie en geografie betrof.  

Was het dan toch een werkcollectie? In hun rol als griffiers van de Staten-Generaal moesten de Fagels immers vergaderingen en commissies voorbereiden, verdragen opstellen, besluiten publiceren, en ambassadeurs en diplomaten instrueren. Politieke, juridische en historische naslagwerken waren daarbij van levensbelang.  

Kennisinstituut van de regering

Politiek historicus Joris Oddens van het Huygens ING karakteriseert de Fagels in zijn lezing dan ook als ‘gatekeepers of knowledge’. Zijn collega Helmer Helmers noemt Caspar Fagel zelfs een ‘propaganda master’. Beide uitspraken zetten aan het denken: zouden we deze privébibliotheek ook als een kennisinstituut van de oude regering kunnen beschouwen?  

Voor de oprichting van de Nationale Bibliotheek in 1798 was er immers geen institutionele bibliotheek in het Binnenhof die die functie had. En wanneer de bibliotheek van de Fagels niet openbaar was, wat zegt hun monopolie op kennis over de machtspositie van de Fagels? Het zijn vragen die toekomstige onderzoekers zullen bezighouden. Daarbij kunnen de archieven van de Staten-Generaal en van de Fagels in het Nationaal Archief een rol spelen. 

Tentoonstellen

Er werd ook verder gekeken: Joe Nankivell (senior bibliographer bij TCD) presenteerde een nieuwe tool om de historische boekenplanken van de Fagels te visualiseren. En Alex Alsemgeest, conservator van de bibliotheek van het Rijksmuseum, droomde hardop over een tweede Nederlandse tentoonstelling over de Fagels. In 1962 was er grote biografische tentoonstelling over de familie te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam en Museum de Gevangenpoort in Den Haag. Het was een chronologische presentatie van archiefstukken (uit het omvangrijke familiearchief in het NA) en portretten (nu o.a. in de collectie RCE).  

Grote afwezige waren de boeken uit Dublin. Waarom is niet helemaal duidelijk. Maar de tijd lijkt rijp voor een nieuwe tentoonstelling rondom de Fagels waarin ook de miraculeus bewaard gebleven bibliotheek getoond wordt. Vraag is alleen welk verhaal met die objecten verteld kan worden: die over de pracht en praal van een rijke regentenfamilie? Of over de rol van het gedrukte woord in de politiek? Of is het tijd om aandacht te besteden aan andere stemmen in de collectie? Het laat goed zien hoe nieuwe generaties steeds weer nieuwe vragen kunnen stellen aan erfgoedcollecties. 

Dit symposium vormt een prachtige afsluiting van een reeks activiteiten die de Fagel-collectie breder bekend moest maken: naast een serie netwerkbijeenkomsten in Nederland, zijn er blogs geschreven en is er een 20-delige videoserie gemaakt in Den Haag in Dublin. In de komende jaren gaat Trinity College Dublin het niet-Nederlandse deel van de Fagel-collectie catalogiseren en worden unieke collectie-onderdelen gedigitaliseerd. In samenwerking met de KB en andere partners wordt verder nagedacht over onderzoeksprojecten en publieke evenementen. Het verhaal van de Fagels is nog niet uit!  

Het Fagel-project werd mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Buitenlandse Zaken.